წერა თუ მეტყველება

ცირა ბარბაქაძე

„ საიდუმლო დიდი ხანია გახსნილია და იგი მდგომარეობს იმაში, რომ უშუალობა შეუძლებელია ენის მეშვეობით გამოითქვას, რადგან თავისი ბუნებით ენა ყოველთვის გამაშუალებელ როლს თამაშობს: მას არ შეუძლია რამე გამოხატოს, ტკივილის ან სიხარულის გამოხატვა შესძლებელია მხოლოდ ინსტინქტური ყვირილით, ანდა, უარეს შემთხვევაში, შორისდებულებით. ნებისმიერი რეალობა გარდაისახება ამ რეალობის ნიშანში“.

ბარტი

წერას და მეტყველებას გამოხატვის განსხვავებული პარამეტრები აქვს და ხშირად ისე ხდება, რომ ადამიანს რომელიმე უნარი უფრო განვითარებული აქვს, თუმცა ორივე აზრის გამოხატვის ფორმატია.

რიტორიკის ჯგუფში ყოველთვის ვსვამ სტუდენტებისთვის ერთ კითხვას: რატომ ლაპარაკობს (წერს) ადამიანი…? ან თქვენ, ვინც ახლა ამ სტრიქონებს კითხულობთ, თქვენც გეკითხებით: რატომ ლაპარაკობთ…? რა „აიძულებს“ ადამიანს, ილაპარაკოს…?

თუ ჩვენ გადავხედავთ მთელი დღის ჩვენს ენობრივ სიტუაციებს, ამ კითხვას ადვილად გავცემთ პასუხს ენის ძირითადი ფუნქციების მოშველიებითაც. ადამიანი ენას იყენებს: საკომუნიკაციოდ, ინფორმაციის გაცვლა-გამოცვლისთვის, გამოხატვისთვის და, რა თქმა უნდა, ამ ყველაფერს ანაწევრებს დროში, რადგან ეს გამოხატვა ხაზოვანი ბუნებისაა, ყველაფერი მიმდინარეობს დროსა და სივრცეში… აგერ ამ ნაწერსაც თუ დახედავთ, დიდი დაკვირვება არაა სჭირო, დაინახავთ, აზრი, რომლის გამოთქმასაც ვცდილობ, როგორ არის დაწყობილი გრაფიკულად ხაზებზე.

დიახ, ჩვენ გარკვეულ აზრს გამოვხატავთ ამ დანაწევრებული მეტყველებით, მაგრამ მეორე კითხვა: როდის იბადება აზრი…? (თქმამდე, თქმის დროს თუ თქმის შემდეგ?) და სანამ სიტყვის ფორმაში გამოეწყობა, სად არის მანამდე და რა ფორმა აქვს მას და აქვს თუ არა ფორმა საერთოდ? ამის საილუსტრაციოდ ხშირად ვიშველიებ ვიგოტსკის მეტაფორას: აზრი ღრუბელია, ხოლო წვიმა – სიტყვები…

ამ კითხვებზე მრავალი მეცნიერული თეორია შეიძლება მოვიშველიოთ, მაგრამ ახლა ეს თეორიები კი არ მაინტერესებს, არამედ ის, რასაც თავად განიცდით, როცა გამოთქვამთ (ან ვერ გამოთქვამთ). შეგვიძლია, აზრს ვკითხოთ: როგორი გამოხატვა ურჩევნია: წერით თუ მეტყველებით…? მაგრამ დაგროვილი აზრი, ემოცია, გრძნობა, განცდა რომ აუცილებლად გამოხატვას მოითხოვს, ამაში რუსთაველსაც დავიმოწმებ: „დიდი ლხინია ჭირთა თქმა“. რატომ გამოთქმა? იმიტომ რომ, მხოლოდ ეს აწონასწორებს ადამიანს, როდესაც შინაგანი იხსნება გარეგანში და ეს მხოლოდ წერას ან მეტყველებას შეუძლია. ფრანგი მწერალი ფრენსის პონჟი წერდა: „ჩვენ რომ მხოლოდ სხეული ვიყოთ, ადვილად მივაღწევდით წონასწორობას ბუნებასთან, მაგრამ ჩვენ სული გვაქვს… მსუბუქი თუ მძიმე, – ეგ ვინ იცის? მას ამძიმებს ხსოვნა, წარმოსახვა, განცდები… მაგრამ თქვენ გაქვთ სიტყვა. თითოეული წარმოთქმული სიტყვა ჩვენ სულ უფრო გვამსუბუქებს, წერა კი – საერთოდ სხვა მხარეს გვაბრუნებს… წონასწორობა აუცილებელია.“  ეს წონასწორობა კი მხოლოდ გამოთქმითაა შესაძლებელი.

სოსიური ენას, როგორც სისტემას, ჭადრაკს ადარებდა და ინდივიდის მეტყველებას კი – უნიკალურ პარტიას, რომელიც არ მეორდება. ამით იმის თქმა უნდოდა, რომ, იმის მიუხედავად, ჩვენ თამაშის ერთნაირი წესებით ვსარგებლობთ ენის გამოყენებისას (მოცემული გვაქვს ენის ლექსიკური მარაგი, გრამატიკა, სტილისტიკა და ასე შემდეგ…) კვლავ და კვლავ შეგვიძლია ახალი პარტია ვითამაშოთ… სხვაგვარად როგორ შევძლებდით განსხვავებული ემოციების, გრძნობების, განცდების ერთი ენით გამთქმას, ყველაფერი რომ სტანდარტიზებული იყოს? თუმცა, ენა კლიშეებსაც ატარებს და სტანდარტიზებული გამოთქმებიც მუდამ მზადა აქვს, მეტაფორების შექმნაზე რომ არ იწვალოთ, მაგრამ აქვე გაგაფრთხილებთ, რომ ასეთი მეტყველება მკვდარი და უემოციოა, რადგან ის, რაც ერთხელ უკვე დაიშტამპა, დაკარგა ემოციურობა და ზემოქმედების ძალა.

მოკლედ, ამ შესავლის შემდეგ ვიტყვი, რომ ვწერთ თუ ვმეტყველებთ, ჩვენ გარკვეულ აზრს გამოვხატავთ; რომელია უპირატესი: წერა თუ მეტყველება…? ლოგოცენტრული თეორიის მიხედვით, მეტყველება უპირატესია. დერიდამ  წიგნში „გარამატოლოგიის შესახებ“ გრამატოლოგია (წერის თეორია) წარმოადგინა, როგორც მეტყველების პრივილეგიის დეკონსტრუქციის საშუალება.

ჩვენ „წერას“ ვამჩნევთ მეტყველების ზოგადი ინფლაციის ფონზე, როდესაც მისი ფუნქციები იცრიცება… დღესდღეობით ითვლება, რომ ყოველგვარი ნიშანი (წერილობითიც და ზეპირიც) არის მხოლოდ ნიშნის ნიშანი, კვალის კვალი, აღმნიშვნელის აღმნიშვნელი… გადაგზავნათა უსასრულო ბმული, რომელიც ვერასდროს აღწევს აღსანიშნამდე…“ (დერიდა).

პოლანი ზუსტად იმავეს ამობობს: სიტყვა აზრს იძენს მხოლოდ ფრაზაში, ფრაზის აზრი გასაგები ხდება აბზაცის კონტექსტის მიხედვით, აბზაცისა – წიგნის კონტექსტში, ხოლო წიგნის აზრი – ავტორის შემოქმედების კონტექსტში. დედამიწის აზრი – მზის სისტემაა, მზის სისტემისა – ირმის ნახტომი, ირმის ნახტომის აზრი კი…. ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ არასდროს არ ვიცით რაიმეს სრული აზრი და, შესაბამისად, არც სიტყვისა…. სიტყვა არის ახალ-ახალი პრობლემების ამოუწურავი წყარო, სიტყვის აზრი არასდროს არ არის სრული.

ამ თეორიებს თითქოს პასუხს სცემს და საინტერესოა უნივერსალური სიმბოლიზმის შუასაუკუნეების თეორია, რომელიც დაკავშირებულია უკანასკნელი აღსანიშნის გაგებასთან.  წმინდა ავგუსტინეს ნიშნის თეორია შემდეგში მდგომარეობდა: „სამყარო იყოფა საგნებად (res)  და ნიშნებად (signum), ნიშანი განისაზღვრება როგორც საგანი, რომელსაც იმის გარდა, რომ თვითონ თავისთავად აქვს აზრი, ავლენს კიდევ რაღაცას, რადაც ის არ გვევლინება,  წმინდა ავგუსტინესთან რეალურად ყოველ საგანს შეუძლია აღნიშნოს მეორე საგანი, ანუ გამოვიდეს აღმნიშვნელის როლში. ამ პერსპექტივაში, ერთადერთი საგანი, რომელიც არ შეიძლება აღმნიშვნელის როლში გამოვიდეს, არის ღმერთი. გარკვეული აზრით, აქ გათანაბრებულია რეფერენტის სემიოტიკური გაგება და პირველმიზეზის მეტაფიზიკური გაგება. სიგნიფიკაციური დამოკიდებულების საბოლოო პოლუსებია: ღმერთი – სიტყვა.

„ღმერთი – სიტყვის“  მეტაფორა იგივეა, რაც იდეა და მატერია, სული და ხორცი… მატერია, სიტყვა, ენა – ყოველთვის შუამავალია იდეისა, მხოლოდ გამოვლენილის მიხედვით შეიძლება ვიმსჯელოთ, რამდენად არის დაკავშირებული ან დაშორებული სული სხეულს, იდეა – მატერიას, აზრი – სიტყვას… ეს ჰქონდა მხედველობაში ციცერონს, როდესაც ამბობდა: „არ შეიძლება გამოიყოს სიტყვა აზრიდან, როგორც სული სხეულიდან, რათა არ წაერთვას სიცოცხლე არც ერთს, არც მეორეს.“ ეს ნიშნავს, რომ სიტყვა შეიძლება ეკუთვნოდეს მხოლოდ მატერიას, ნიშანთა სამყაროს და დაშორებული იყოს აზრისგან, ან განუყოფელი იყოს აზრისგან და სიტყვა წარმოადგენდეს აზრის უშუალო ნაწილს, ფრაგმენტს, რომელიც მიანიშნებს, როგორც ნიშანი, გარკვეული აზრის მყოფობას სიტყვაში.

ზემოდასახელებული არგუმენტების შემდეგ შეგვიძლია თამამად ვთქვათ, რომ წერაც და მეტყველებაც ორივე ემსახურება აზრის გამოთქმას, გამოხატვას. სწორედ ამ გამოთქმა-გამოხატვის შემდეგ აცნობიერებს სუბიექტი აზრს, რომელსაც ატარებს და, შესაბამისად, ამ გაცნობიერებით ქმნის იგი საკუთარ თავს. „საკუთარი ხმის, მეტყველების მოსმენით ადამიანი აგებს საკუთარ თავს“ (ჰეგელი).

რაც შეეხება წერა-მეტყველების მიმართებას, ისევ დერიდას მიხედვით, წერა მეტყველებისათვის არის შინაგანიც და გარეგანიც და მეტყველება წერისთვის ასევე გარეგანიც და შინაგანიცაა და ამავე დროს, ადგილი აქვს ორივეს „ამოშლას“, თითქოს ზღვარი იშლება შინაგანსა და გარეგანს შორის.

წერა-მეტყველებამ კი დაიმკვიდრა თანაბარი ადგილი აზრის გამოთქმისას, მაგრამ ახლა ავიღოთ ცალკეული ინდივიდი: ერთ შემთხვევაში, ადამიანი, რომელიც განუწყვეტლივ წერის მეშვეობით გამოიხატება და ადამიანი, როომელიც მხოლოდ მეტყველებით გამოიხატება. წერისა და გამოთქმის უნარი ორი განსხვავებული უნარია და ორივე მოითხოვს თანაბარ განვითარებას, რადგან თანამედროვე ადამიანი ამ ორი უნარის შესაბამისი ფლობის გარეშე წარმოუდგენელია.

ეს განსხვავებული უნარები განსაკუთარებით კარგად ჩანს სტუდენტთა პრეზენტაციისას, როდესაც ერთსა და იმავე სტუდენტს კარგად შეუძლია წერა და საერთოდ არ შეუძლია ზეპირი გამოთქმა და პირიქით.

რა ხარვეზი შეიძლება გააჩინოს ერთ-ერთი უნარის განუვითარებლობამ ან გამოუყენებლობამ პიროვნებაში? პირობითად, „მწერალი“ მიმართულია შინაგან მეტყველებაზე, შინაგან დიალოგზე, ჩაკეტილია, აუდიტორიის წინაშე თავს უხერხულად გრძნობს, უჭირს ზეპირად აზრის გამოთქმა მაშინ, როცა წერილობით ამას კარგად ახერხებს. პირობითად „ორატორი“ კი კომუნიკაბელურია, ადვილად ამყარებს აუდიტორიასთან კავშირს, გახსნილია, შეუძლია ნებისმიერი აზრის განვითარება-დასაბუთება, მაგრამ წერის დროს არ შეუძლია აზრის ჩამოყალიბება.

რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია ამ ორი უნარის ფლობა და განვითარება. სტერეოტიპია, რომ „მე წერა არ გამომდის“ ან – „მე ლაპარაკი არ მეხერხება“. წერითი უნარები წერით ვითარდება და რიტორიკული – მეტყველებით.

ერთ ძველ ლექსში ასეთი სტრიქონები მაქვს და ახლა გამახსენდა, ფინალისთვის და ამ სტატიის აზრისთვის გამოვიყენებ:

„რაც უნდა გითხრა, ვერაფრით მოგწერ

და, რასაც მოგწერ, ვერაფრით გეტყვი“.

ამავე თემაზე:

„ამ რეფორმას განათლებაში, პირველ რიგში, შეეწირა ქართული ენა –აბსოლუტურად უვიცები მოდიან“

„დღევანდელი სკოლადამთავრებულების დიდმა ნაწილმა ქართული ენა უბრალოდ არ იცის“

ქართული ენა მსოფლიოში ყველაზე რთული ენების ხუთეულში მოხვდა

წყარო: mastsavlebeli.ge