კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების მიდგომების გამოყენება სწავლებაში

მაია ფირჩხაძე

მოსწავლეთა შორის კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების განვითარება თანამედროვე განათლების სისტემის ერთ-ერთი პროირიტეტული მიმართულებაა. საკლასო სივრცეში მის განვითარებაზე  მრავალი ფაქტორი მოქმედებს. მაგრამ კრიტიკულ და შემოქმედებით  აზროვნებას გააჩნია თავისებურებებიც, რომელთა გათვალისწინებაც კიდევ უფრო ეფექტურს გახდის მასწავლებლების მოღვაწეობას. ამ თავისებურებებიდან  რამდენიმე ნიშანი გამოიყოფა:

უპირველესად ის, რომ  კრიტიკული აზროვნება დამოუკიდებელი აზროვნებაა. ამიტომ  მასწავლებლებს დიდი ძალისხმევა სჭირდებათ, რომ  ყველა მოსწავლემ ისწავლოს თავისი იდეისა და მტკიცებულებების ჩამოყალიბება, ფაქტებისა და მოვლენების  შეფასება და საკუთარი აზრის დაფიქსირება. მხოლოდ  ამ ეტაპის შემდეგ მიეცემა მასწავლებელს საშუალება,  იმუშაოს მოსწავლეთა კრიტიკული და შემოქმედებითი  აზროვნების   დახვეწაზე.

მეორე მხრივ, კრიტიკული აზროვნების ძირითადი საფუძველი ინფორმირება, ანუ ინფორმაციის ფლობაა. რაიმე რომ კრიტიკულად შეაფასო, ამისათვის ობიექტის შესახებ ინფორმაცია უნდა გქონდეს. ამიტომ წიგნიერების კომპეტენციაზე მუშაობა და  კრიტიკული და შემოქმედებითი  აზროვნების   განვითარება პირდაპირი  მნიშვნელობით აისახება ერთმანეთზე.

მესამე –  კრიტიკული აზროვნება იწყება შეკითხვის დასმით, ანდა  იმ პრობლემის განსაზღვრით, რომლის გადაჭრაც აუცილებელია. ამიტომ შეკითხვის სწორად დასმა, ანუ პრობლემის იდენტიფიცირება და აზრის განვითარება კრიტიკული და შემოქმედებითი  აზროვნების განვითარების აუცილებელი პირობაა.

მეოთხე – კრიტიკული აზროვნება მიისწრაფვის მტკიცებულებებისკენ და დამაჯერებელი არგუმენტაციისკენ, თანაც ისე, რომ სხვის  გამოცდილებას აქ ვერ გამოიყენებ, ამიტომ ამ მიმართულებით მუშაობისას ეს თავისებურებაც ანგარიშგასაწევი და საგულისხმოა.

მეხუთე – კრიტიკულ აზროვნებას სოციალური ხასიათი გააჩნია. ბუნებრივია, რომ ყველანაირი  აზრის, იდეის შემოწმება ხდება, თუკი მას სხვასაც გაუზიარებ. ფილოსოფიური გამონათქვამის მიხედვით „სრულყოფილება მიიღწევა მხოლოდ ერთი გზით –  ყოფნით, არსებობით – რაც უნდა დადასტურდეს სხვათა მიერ“.  შესაბამისად, კრიტიკული და შემოქმედებითი  აზროვნების განვითარებისკენ მიმართული სამუშაოების დაგეგმვისას უნდა დავუშვათ იდეის განხილვაზე მიმართული  აქტივობებიც.

კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების განვითარების მოცემული თავისებურებები  შეიძლება  აისახოს  მოსწავლეთა საქმიანობის სხვადასხვა სფეროზე, მისი განხორციელების გზა კი  მრვალფეროვანი მეთოდური მიდგომებია, რომლებიც თავისთავადაც ძალიან საინტერესოა, მაგრამ თუ გამოვიყენებთ სასურველი მიმართულებით, შედეგები კიდევ უფრო შთამბეჭდავი იქნება.

კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების განვითარებაზე მიმართულ მიდგომებს შორის, სადაც ყველაზე უფრო ხაზგასმულად ჩანს აღნიშნული თავისებურებები,  გამოირჩევა  სინქვეინები და დიამანტი, რადგან მათი შედგენა  მრავალმხრივ ცოდნასა და უნარებს მოითხოვს.

სინქვეინი 5 სტრიქონიანი ლექსია, რომელთაგან თითოეულს  აქვს თავისი მკაცრად განსაზღვრული ფორმა.  აქედან I ხაზი – არსებითი სახელია, რომელიც  ნარატიული მასალისაგან ქმნის ლექსს (ნარატივს გარდაქმნის ლექსად); II ხაზზე წარმოდგენილია – თითო  არსებით სახელთან დაკავშირებული ორი განსაზღვრება;  III ხაზი უკავია სამ ზმნას (შემასმენელს), რომელიც  ერთ არსებით  სახელთანაა დაკავშირებული;   IV  ხაზი – ეს უკვე მთელი ფრაზაა, რომელსაც გარკვეული  აზრი გააჩნია; V ხაზზე წარმოდგენილია თემის სინონიმი, ანდა ერთი კრებითი სიტყვა (წინადადებაც), რომელიც განსაზღვრავს იმ ემოციურ დამოკიდებულებას, რომელიც აერთიანებს  ყველა ზემოთ მითითებულ  თემას. მაგალითად:

I  – შემოდგომა

II – სხვადასხვა ფერია, დიდებულია

III – მოსვლისას  გვაფერადებს, გვაოცებს

IV – მე ძალიან მიყვარს შემოდგომა

V  – წელიწადის დრო.

სინქვეინის  გამოყენება ყველაზე ეფექტურია უცხო ტექსტის ინპტერპრეტაციისას, რადგან ის ერთგვარი კონსპექტის როლსაც ასრულებს, მასში „ჩატეულია“ დიდი ინფორმაცია, აღწერა, ან დახასიათება ვინმესი ან რომელიმე მოვლენის. მაგალითად, პერიკლეს შესახებ  (ისტორია, VII) მოსწავლის მიერ შედგენილი სინქვეინი  ასე გამოიყურება:

I  – პერიკლე – ადამიანია

II – ჭკვიანია, წესრიგიანია

III – ცხოვრობდა, იღწვოდა, შრომობდა

IV – მისი  მიგნებები ძალიან საინტერესოა

V  – ის დემოკრატია.

კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების ყველა უპირატესობა  ძირითადად იკვეთება წერილობითი სამუშაობის დროს. მოსწავლეებისთვის მნიშნელოვანია, რომ მათ ნამუშევრებს ყურადღებით მოვეპყროთ, უნდა დავანახოთ, რომ ისინი რეალურად გვაინტერესებს, რომ აქვთ საშუალება, თავიანთი იდეები  სხვებსაც გაუზიარონ, აზრების დალაგება და შემოქმედება კი თითქმის ერთი და იგივე პროცესია. ამიტომაა ამ საკითხთან დაკავშირებული ყველა მიდგომა საინტერესო და საჭირო მოსწავლეთა შორის კრიტიკული აზროვნების განვითარებისათვის.

ამ მიმართულებით, სინქვეინის გარდა,  საყურადღებოა  დიამანტის გამოყენებაც. დიამანტი –  ესაა მიდგომა, რომელიც ხელს უწყობს მოწავლის შემოქმედებითობას და,  შესაბამისად,  კრიტიკული აზროვნების განვითარებასაც, ასევე ინფორმაციის გადამუშავებას, ტექსტის ანალიზს, ავითარებს მოსწავლის ყურადღებას, ხელს უწყობს მოსწავლის ინტერესების გაღვივებას, შემოქმედებითობასა და საგნის მომზდებასთან დაკავშირებულ სხვა უნარებს. სინქვეინისგან განსხვავებით ის ძირითადად 7 სტრიქონისაგან შედგება:

I  ხაზზე –   არის თემის განსაზღვრა.

II    ხაზზე  – მითითებულია  ორი  ზედასართავი სახელი.

III ხაზზე  – ორი  რეალური მონაწილის ქმედებას ასასხავს.

IV ხაზზე – ორი განმარტებაა ზედასართავის სახელის.

V ხაზზე – ორი  რეალური მონაწილის დახასიათებაა.

VI ხაზზე –  ორი  ზედასართავი სახელია.

VII ხაზზე  – არსებითი სახელია, რომელიც თემის შვიდივე ხაზს აერთიანებს:

კლისთენეს ეპოქის შესწავლისას (ისტორია, VII) მოსწავლეებმა ასეთი ტიპის დიამანტი შეადგინეს:

I  – კლისთენე – კანონმდებელი

II – არჩეულებრივია, ტალანტიანია (ტალანტის  პატრონია)

III – წერს,  შრომობს, თხზავს

IV – გამოქვეყნებულია ხელნაწერების ფორმით

V  – სხდომებზე გამოდიოდა, აქვეყნებდა, მაგრამ უშედეგოდ

VI – ცნობილია, ცნობადი სახეა

VII – დემოკრატია

დიამანტი ასევე გამოიყენება მეტყველების (საგნობრივი ლექსიკის) სავარჯიშოების შედგენისას:

I  – ზაფხულია

II – ცხელია, დუღს

III – ირწყვება ხეები, გადუნებს

IV – მზე, სანაპირო. მდინარე, გარუჯვა

V  – დამსვენებელი, აღშფოთებული, გამსაცვიფრებელი

VI – მიზანდასხულია, დიდებულია

VII – ზამთარი.

აღნიშნული მიდგომემების გამოყენებით მოსწავლეები კარგად გაიაზრებენ წაკითხულ ტექსტებს, გვთავაზობენ წაკითხულის ორიგინალურ დაბოლოებას, თანაც სამუშაოს შესრულებისას ინარჩუნებენ თავისუფლებას და საშუალება აქვთ,  თავისებურად აღიქვან  წაკითხული  და გაგონილი.

მოსწავლეები, რომლებიც ეუფლებიან სინქვეინისა და დიამანტის გამოყენებას, უვითარდებათ კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნება, კომუნიკაციური უნარები და თანამედროვე განათლების სისტემის სხვა პრიორიტეტული მიმართულებები, ამიტომ მსგავსი ტიპის  სავარჯიშოების გამოყენება და კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების თავისებურებების გათვალისწინება გაკვეთილზე,  საგაკვეთილო  პროცესის წარმატების მნიშვნელოვანი პირობაა.

წყარო: mastsavlebeli.ge